مصاحف صحابه

پس از رحلت پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) و پذیرفته نشدن مصحف علی (علیه السلام)، علاوه بر زید، عده‌ی دیگری از بزرگان صحابه به جمع قرآن پرداختند. از جمله: عبدالله بن مسعود، اُبّی بن كعب، مقداد بن اسود، سالم مولی ابی حذیفه، معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری. گویند: نخستین كسی كه سوره‌های قرآن را مرتب نمود، سالم مولی ابی حذیفه بود. وقتی قرآن جمع آوری و روی اوراق نوشته شد، آنگاه خود و هم دستانش گرد هم آمدند و درباره‌ی نام آن به شور نشستند. برخی نام «سِفر» را پیشنهاد كردند، سالم و دیگران آن را نپسندیدند؛ زیرا نام كتاب‌های یهود است. سپس سالم عنوان مصحف را پیشنهاد كرد و گفت: همانند این كتاب (صحیفه‌های جمع شده) را در حبشه دیدم كه آن را «مصحف» می‌گفتند. همه‌ی حاضران نام مصحف را برای صحیفه‌های جمع شده پذیرفتند. (1) در اینجا به معرفی برخی از مصاحف صحابه و ویژگی‌های آنها اشاره می‌شود:

مصحف ابن مسعود دارای ویژگی‌های زیر بود:
1. ترتیب سوره‌ها چنین بود: سبع طوال، مئین، مثانی، حوامیم، ممتحنات و مفصلات.
2. این مصحف 111 سوره داشت، زیرا فاقد سوره‌ی حمد و سوره‌های معوذتین بود. او بر این عقیده بود كه ثبت سوره‌ها در مصحف برای حفظ آن از پراكندگی و گم شدن است و سوره‌ی حمد به جهت تكرار قرائت آن در نمازها هرگز گم نمی‌شود. (2) یا آنكه سوره‌ی حمد عدل قرآن است و نباید جزء قرآن آورده شود. اما دلیل نیاوردن دو سوره‌ی معوذتین این بود كه این دو سوره را جزء قرآن نمی‌دانست. بلكه دعای چشم زخم (باطل السحر) می‌دانست كه از جانب خدا بر پیامبر وحی شد، تا برای سلامتی حسنین آن را بخواند و آنان را از چشم زخم محفوظ دارد. او هرگاه می‌دید كه در مصحفی این دو سوره را نوشته‌اند، آن را پاك می‌كرد و می‌گفت: «غیر قرآن را با قرآن خلط نكنید و هرگز در نماز این دو سوره را نمی‌خواند.» (3)
3. صاحب كتاب الاقناع روایتی نقل كرده كه در ان آمده است در مصحف ابن مسعود برای سوره‌ی برائت «بسم الله الرحمان الرحیم» ثبت شده بود. سپس می‌نویسد: نباید آن را معتبر دانست. (4)
4. این مصحف در بسیاری از آیات و كلمات قرآنی با مشهور مخالفت دارد، زیرا ابن مسعود بر این باور بود كه می‌توان كلمات قرآن را به مترادف آن تبدیل كرد. او می‌گفت: ‌«هرگاه كلمه‌ای بر شما دشوار باشد یا برای خواننده فهم آن مشكل آید، می‌توان آن را به كلمه‌ی دیگر كه سهل و واضح است و معنای آن را دارد، تبدیل كرد.» او كلمه‌ی زخرف را به كلمه‌ی ذهب، و كلمه‌ی عهن را به كلمه‌ی صوف تبدیل می‌كرد. زیرا معنای هر دو كلمه در هر دو موضع یكی است. او در تعلیم یك نفر اعجمی كه تلفظ كلمه‌ی اثیم بر وی دشوار بود، تجویز كرد تا به جای آن بگوید: «إنّ شجره الزقوم طعام الفاجر» به جای «طعامُ الاَثیم.»(5)
5. ابن مسعود در مصحف خود برخی كلمات را برای روشن شدن مراد آیه به كلمات دیگر تبدیل می‌كرد. مثلاً «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمَا»(6) را به «. . . فاقطعوا ایمانهما» تبدیل كرد، زیرا معلوم نبود مراد آیه كدام دست است. و یا آیه‌ی «وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ» (7) را به صورت «و أقیموا الوزن باللسان» ثبت كرده بود، زیرا معتقد بود اقامه‌ی وزن به واسطه‌ی زبانه‌ی ترازوست. و یا آیه «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمانِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیّاً» (8) را «إنی نذرت للرحمان صمتاً. . .» ثبت كرده بود، زیرا روزه‌ی صمت (سكوت) نذر كرده بود. (9)
6. او احیاناً الفاظی را به منظور شرح و تفسیر در ضمنِ جمله‌ها و عبارات قرآن می‌افزود. این گونه زوائد تفسیری كه در كلام گذشتگان بسیار به چشم می‌خورد، در مواردی بود كه موجب اشتباه با نصّ قرآنی نمی گردید. مثلاً در آیه‌ی «کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ. . .»(10) افزودن «فاخْتَلَفوا» برای روشن شدن این مطلب بود كه بعثت انبیا پس از اختلاف بوده است. (11) بنابر نقل سیوطی از ابن مردویه، ابن مسعود می‌گفت: «در زمان پیامبر این آیه را این گونه تلاوت می‌كردیم: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ [انّ علیاً مولی المؤمنین] وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ. . .» (12) از این موارد در مصحف ابن مسعود بسیار است كه برای روشن شدن مفهوم آیه، بر آیات افزوده شده است. البته این افزودن ها پرسش‌هایی از جمله مسأله‌ی تحریف را مطرح كرده است. ولی بسیاری از این نسبت‌ها قطعی نیست و احتمال دخالت سیاست در جعل و نسبت خلاف به ابن مسعود بسیار می‌رود. به ویژه كه وی مخالفت هایی با حُكام وقت داشت. از طرف دیگر مواردی از این زیادت‌ها جنبه‌ی تفسیری و توضیحی دارد و در آن زمان بسیار متداول بوده است كه صحابه در كنار مصحف خود مطالب تفسیری را می‌نوشتند، و به دیگران نقل می‌كردند تا مفهوم و پیام آیه در میان مردم حفظ شود. (13)

ویژگی‌های مصحف اُبیّ بن كعب به شرح ذیل است:
1. ترتیب سوره‌های مصحف اُبیّ بن كعب تقریباً هم آهنگ با ترتیب مصحف ابن مسعود بود. جز آنكه سوره‌ی یونس را پیش از دو سوره‌ی انفال و برائت قرار داده بود و نیز در تقدیم و تأخیر برخی سوره‌ها با ان تفاوت داشت. تفاوت دیگری كه با مصحف ابن مسعود داشت آن كه مشتمل بر سوره‌ی حمد و معوذتین بود.
2. این مصحف دو سوره به نام‌های خَلْع و حَفْد بیش از مصاحف دیگر دارد. این دو دعای قنوت‌اند و به گمان این كه از سوره‌های قران است، در قرآن درج شده است.
دعای خلع: «بسم الله الرحمان الرحیم اللهم إنّا نستعین بك و نستغفرك و نثنی علیك الخیر و لا نكفرك و نخلعُ و نترك من یفجُرُك».
دعای حفد: «بسم الله الرحمان الرحیم اللهم ایاك نعبد و لك نصلّی و نسجد و الیك نسعی و نحفد، نخشی عذابك و نرجوا رحمتك إنّ عذابك بالكفار ملحق.» (14)
3. در این مصحف میان دو سوره‌ی فیل و قریش «بسم الله الرحمان الرحیم» نیامده و آن دو، یك سوره پنداشته شده است. (15) در روایات اهل بیت (علیهم السلام) نیز آمده است كه هركس در نماز، سوره‌ی فیل را بخواند باید سوره‌ی قریش را نیز بخواند، لیكن با آوردن «بسم الله الرحمان الرحیم» (16) بین دو سوره؛ یعنی این دو سوره قرائتاً یك سوره محسوب می‌شود، ولی از نظر ثبت در قرآن دو سوره به حساب می آید. این روایت عكس مصحف اُبیّ بن كعب را ثابت می‌كند. بنابراین مصحف اُبیّ بن كعب دارای 115 سوره بود.
4. در این مصحف ابتدای سوره‌ی زمر با «حم» شروع شده بود و در نتیجه حوامیم این مصحف به جای هفت سوره، هشت سوره است. (17)
5. این مصحف با مشهور، اختلاف قرائت داشت. برخی كلمات به مترادف‌های آنها تبدیل شده است: آیه‌ی «قَالُوا یَا وَیْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا» (18) به صورت «من هبِّنا من مرقدنا» (19) و آیه‌ی «کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ. . .» (20) به صورت «مرّوا فیه» یا «سعوا فیه» خوانده شده است. (21) برخی كلمات برای توضیح و تفسیر آورده شده است: در آیه‌ی «فَصِیَامُ ثَلاَثَةِ أَیَّامٍ (22) [متتابعات] فی الحج. . .» كلمه‌ی افزوده شده (23) برای معلوم كردن سه روز روزه‌ی متوالی است و یا در آیه‌ی «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ [الی اجل مسمّی] فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً. . .» (24) عبارت اضافه شده برای معلوم كردن این است (25) كه مقصود، نكاح متعه و انقطاعی است نه دائمی و یا این آیه را چنین خوانده است: «إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا [من نفسی فكیف اُظهركم علیها] لِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى‌» (26)
همان گونه كه درباره‌ی مصحف ابن مسعود بیان شد، نباید گمان برد كه این بیان‌های تفسیری در مصاحف صحابه تحریف و زیادت كلمات و یا تردید در قرآن های موجود را به دنبال داشته است. البته بعدها این روش متروك شد.

از برخی كتب قرائات برمی آید كه اختلاف قرائت صحابه به دلیل اختلاف در مصحف‌های جمع آوری شده‌ی آنها بود، زیرا در دوران عثمان برای یكسان نمودن مصاحف و از بین بردن اختلاف در قرائات، دستور جمع آوری مصحف‌ها داده شد تا منشأ اختلاف از بین برود. ابن خطیب می‌گوید: «قرائات مختلف كه از رجال صدر اول و صحابه منقول است در مصحف های آنان ثبت شده بود.» (27) اكنون به برخی از مصاحف غیرمعروف به نقل از شواذ القراءات اشاره می كنیم كه در جدول صفحه‌ی بعد آمده است: (28)

قرائت مشهور	مصحف ها
حافظوا علی الصلوات و الصلاة الوسطی...(بقره،238) إن یدعون من دونِه إلا اناثاً... (نساء117) إنكم و ما تعبدون من دون الله حصَبُ جهنّم (انبیا98) إذ تلَقَّونه (نور، 15) و الذین یؤتون ما اتَوا و قلوبُهُم وجلهٌ... (مؤمنون، 60) إنّ الله و ملائكتَه یُصَلّونَ... و سلّموا تسلیماً (احزاب،56)	1.مصحف عایشه (29) حافظوا علی الصلوات و الصلاه الوسطی و صلاة العصر (ص15) إن یدعون من دونه إلا اوثاناً... (ص29) إنكم و ما تعبدون من دون الله حَطبُ جهنم (ص93) إذ تَلِقونه... (ص100) والذین یأتون ما اتوا و قلوبُهُم وَجِلَه... (ص90) إنّ اللهَ و ملائكتَهُ یُصلّون علی النّبی یا ایها الذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیماً و علی الذین یصلون الصفوف الاول (30)
... و قُضِیَ الامر... (بقره، 210) و من یَكْسِبْ خطیئهً... (نساء، 112) إنّ الذین یكسِبونَ الاثم.... (انعام، 120) و تالله لأكیدن... (انبیا، 57) و إذا اُلقوا منها مكاناً ضیّقاً مقرّنین... (فرقان، 13). یا قوم اتبعونِ اهدكم سبیل الرّشاد (غافر، 38)	2.مصحف معاذ بن جبل إلا أن یأتیهُمُ الله فی ظللٍ من الغمام و الملائكهُ و قضاء الامر... (ص13). و من یَكِسِّب خطیئهً... (ص28) إنّ الذین یكِسّبون الاثم... (ص40) و بالله لاكیدن...(ص65) و إذا اُلقوا منها مكاناً ضیّقاً مقرّنون (ص104) یا قوم اتّبعونِ اهدِكم سبیل الرشّاد (132) (31)
... لو اطاعونا ما قُتِلوا... (آل عمران، 168) من بعد وصیّهٍ یوُصینَ بها او دَیْنٍ...(نساء،12) قلیلاً ما تذكّرون... (اعراف، 3) بالغدوّ و الآصال... (اعراف، 205) ما كان لنبیّ ان یكون له اسری(انفال، 67) ... لتخرج الناس من الظلمات الی النور (ابراهیم،10) ما كان ینبغی لنا ان نَتَخِذَ من دونك من اولیاء ( فرقان، 18) من أزواجنا و ذریّاتنا قرّه اعین (فرقان، 74) ما اخفی لهم من قرّه اعین (سجده، 17) ما كذَّبَ الفؤادُ ما رآی... (نجم، 11) ... كعصف مأكول (فیل،5).	3.مصحف ابوالدرداء لو اَطاعونا ما قُتّلوا...(ص23) من بعد وصیّهٍ یوصّی بها او دین... (ص25). قلیلاً ما تتذكّرون... (ص42) بالغدوّ و الایصال... (ص48) ما كان للنبیّ ان یكون له أسری (ص50) ...لیخرج الناس من الظلمات إلی النور... (ص68) ما كان ینبغی لنا ان نُتَخَّذَ من دونك. من اولیاء(ص104) من أزواجنا و ذریّاتنا قرّات أعین. ما اخفی لهم من قرّات اعین (ص118) ما كذَّب الفؤادُ ما رآی... (ص146) كعصف مأكول (ص180).
إن ربك هو الخلّاق العلیم (حجر، 86) و یُهیّی لكم من امركم مرفقاً (كهف، 16) لئلا یعلم اهل الكتاب (حدید، 29) و إن كان ذو عسره فنظره إلی میسره (بقره، 280) و إنّی خفتُ الموالی من ورائی... (مریم، 5).	4.مصحف عثمان إن ربّك هو الخالق العلیم (ص71) و یهیالكم من امركم مرفقاً (ص78) لیلا یعلم اهل الكتاب (ص153) و إن كان ذا عسرهٍ فنظره إلی میسره (ص17) و إنّی خَفَّتِ الموالی من ورائی (ص83)
قرائت مشهور	مصحف ها
مالك یوم الدین (حمد، 4) فلا جناح علیه أن یطوّف بهما (بقره، 158) و المقیمین الصلاه (نساء، 162) حتی یَطْهُرنَ فإذا تطهّرن (بقره، 222) كشجره طیبهٍ اصلُها ثابتٌ (ابراهیم، 24) إنی نذرت للرحمان صوماً (مریم، 26)	5.مصحف انس بن مالك ملكَ یومَ الدین (ص1) فلا جناح علیه ان لا یطوّف بهما (ص11) و المقیمون الصلاة (ص11). حتی یتطهّرن فإذا تطهّرن (ص14) كشجره طیبهٍ ثابتٍ اصلُها (ص68) إنی نذرت للرحمان صوماً و صمتاً (ص84)

پی‌نوشت‌ها:

1. رك: الكامل فی التاریخ، ج3، ص55. الاتقان، ج1، ص 58. مصاحف سجستانی، ص11-14. پوشیده نماند كه قرآن، نام «مایُقرأ» آنچه خوانده می‌شود است. آنگاه كه در صحیفه‌ها به صورت كتاب درآمد نام مصحف به خود گرفت.
2. ابن قتیبه، تأویل مشكل القران، ص48-49.
3. الدرالمنثور، ج6، ص 416-417؛ فتح الباری، ج8، ص 581.
4. الاتقان، ج1،‌ص65.
5. دخان44: 44. رك: حموی، یاقوت، معجم الادباء، ج4، ص193. تفسیر كبیر رازی، ج1،‌ص 213. تفسیر طبری، ج15، ص163 و ج23، ص96. تأویل مشكل القرآن، ص24.
6. مائده5: 38.
7. الرحمان55: 9.
8. مریم19: 26.
9. رك: تفسیر طبری، ج8، ص 421. الكشّاف، ج1، ص 459. ابوحامد غزالی، احیاء علوم الدین، ج2، ص 77. شمس الدین الذهبی، تذكره الحفاظ، ج1، ص 340. الاتقان، ج1، ص 47. صحیح بخاری، ج6، ص228.
10. بقره2: 213.
11. الكشاف، ج1، ص 255.
12. مائده5: 67. رك: الدرالمنثور، ج2، ص298.
13. رك: التمهید، ج1، ص320-322.
14. الاتقان، ج1، ص 65.
15. همان، ج1، ص 64-65.
16. وسایل الشیعه، ج4، ابواب القراءة فی الصلاه، باب10.
17. الاتقان، ج1، ص 64.
18. یس36: 52.
19. تفسیر طبرسی، ج8، ص428.
20. بقره2: 20.
21. الاتقان، ج1، ص 47.
22. بقره2: 196.
23. الكشاف، ج1، ص 242.
24. نساء4: 24.
25. تفسیر طبری، ج5، ص9.
26. طه20: 15. رك: ابن خالویه، شواذ القراءات، ص87.
27. الفرقان فی جمع و تدوین القرآن، ص110.
28. با شماره‌ی صفحات آن كه در كنار هر قرائت آورده شده.
29. در صحیح بخاری آمده است كه شخصی عراقی مصحف عایشه را خواست تا از آن نسخه‌ای بردارد. معلوم می‌شود كه عایشه نیز مانند دیگران مصحف گردآورده‌ای داشت كه مخصوص خود او بود (صحیح بخاری، ج6، ص228. فتح الباری، ج9، ص 36).
30. الاتقان، ج3، ص73.
31. ابن خالویه می‌گوید: «رشّاد وصف مبالغه است و مقصود خداست.»

منبع مقاله :
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.